Elsenborn

Het panoramabord Elsenborn staat niet ver van het wandelknooppunt 67 en van het Vennhofkruis. De plek is omgeven door weelderige, groen weiden en biedt een goed uitzicht op de uitlopers van de Hoge Venen.

In vroegere eeuwen liep de grens tussen de hertogdommen Jülich en Luxemburg langs het gebied van het huidige militaire oefenterrein Elsenborn. In die tijd werd het onbegaanbare terrein door de inwoners van Elsenborn (Hertogdom Luxemburg) en Kalterherberg (Hertogdom Jülich) gebruikt als weidegrond voor het vee, vooral voor schapen, maar ook om hooi en stro te winnen. De herders en de boeren van beide dorpen raakten omwille van een onduidelijke grensmarkering herhaaldelijk in conflict over het verloop van de grens, wat zelfs in 1664 geleid heeft tot ‘het slepen’ van de Elsenbornse schaapskudde naar Kalterherberg. De grensoorlog duurde nog lang, want pas in 1791 werd het onbegaanbare gebied opnieuw opgemeten en werd de grens nauwkeurig zichtbaar gemaakt met grensstenen. Maar slechts vier jaar later was de grens niet meer geldig omdat de Fransen het gebied hadden veroverd en de oude hertogdommen hadden ontbonden. Ook nu nog duidt een aantal stenen de vroegere grenslijn aan en op sommige plaatsen is zelfs de grenssloot bewaard gebleven. Sommige grensstenen die deels beschadigd waren, werden verwijderd en ter bescherming bij de ‘Truschbaum’ (in de Lagerstraße, niet ver van de watertoren) geplaatst. Deze ongeveer 200 jaar oude beuk, die waarschijnlijk lange tijd helemaal alleen in het landschap stond, heeft steeds gediend als opvallend oriënteringspunt in het venenlandschap. In januari 1984 werd de oude, zieke boom het slachtoffer van een winterstorm. Hij werd nog in de herfst van hetzelfde jaar vervangen door een nieuwe beuk.

In de winter staat Elsenborn in het teken van de wintersport. De langlaufpistes zijn geprepareerd voor zowel de klassieke als de skating stijl en bieden de mogelijkheid om parcours tot 14 kilometer af te leggen. Er zijn in totaal 800 paar langlaufski’s te huur voor individuele sporters, groepen, schoolklassen of gezinnen. Het nieuwgebouwde biatloncentrum van Herzebösch trekt professionals en jonge talenten aan en staat ook ter beschikking van recreatieve sporters. De geplande toeristische exploitatie gaat echter nog verder. ‘Schieten voor iedereen’ is gericht op iedereen die biatlon wil ervaren. Laserschieten, schieten met een luchtgeweer en het biatlongeweer worden aangeboden. In de zomer blijft het centrum open voor rolskiërs en inline skaters die op de vers geasfalteerde piste van het charmante landschap kunnen genieten.

Het militaire oefenterrein Elsenborn werd in 1894 aangelegd voor het Pruisische leger. In die tijd behoorde Elsenborn tot de Pruisische Rijnprovincie en maakte dus deel uit van het Duitse Keizerrijk. De eerste soldaten werden ondergebracht in tenten en ook bij boeren in het dorp, voordat het ‘Kamp Elsenborn’ in 1895 werd opgericht met verschillende gebouwen zoals woon- en slaapvertrekken voor de soldaten, stallen, een postkantoor, voerbarakken voor dieren, een badplaats, enz. Hier konden tijdelijk soms tot 5000 soldaten en 1500 paarden worden ondergebracht. Van 1895 tot 1939 verbond een smalspoor het kamp met het station van Sourbrodt. Dat spoor werd voornamelijk gebruikt om haver, gerst en stro voor de paarden te vervoeren, maar ook voor het vervoer van de soldaten naar winkels en restaurants in het nabijgelegen Sourbrodt. De huidige verbindingsweg tussen Elsenborn en Kalterherberg (D) werd tussen 1913 en 1915 aangelegd als ringweg. Tijdens de Eerste Wereldoorlog werden ook Russische gevangenen ingezet als arbeidskrachten bij de aanleg van de weg. De oorspronkelijke directe route door het oefengebied is vandaag nog duidelijk zichtbaar. Het militaire oefenterrein ligt ten noorden van het dorp Elsenborn, beslaat 28 km² en is een van de grootste oefenterreinen van de Belgische strijdkrachten. Vanwege het militair gebruik werd het aanwenden van meststoffen en de bebossing van de heidevlaktes met sparrenbomen verhinderd. Deze omstandigheden en de regelmatig gecontroleerde gebiedsbranden hebben ervoor gezorgd dat de tweehonderd jaar oude en voor alle dorpen zeer typische weiden met bergvenkel en heidegebieden bewaard gebleven zijn. Talrijke plant- en diersoorten hebben hier een toevluchtsoord gevonden.

Het grootste deel van het militaire oefenterrein wordt omwille van zijn unieke dier- en plantenwereld als beschermd gebied beschouwd en is daarom opgenomen in het Natura 2000-programma. In dat Europese netwerk worden aaneengesloten beschermingszones aangeduid om de populatie van inheemse wilde planten en dieren in hun leefgebieden te beschermen. Door de voedselarme grond op het militaire oefenterrein kunnen zeldzame planten zich goed verspreiden. In het voorjaar bloeien er de gele narcissen en even later de helderwitte bergvenkel. In de zomer zijn de Arnica bloemen zeer talrijk aanwezig. Paarse heide en veenbessen kenmerken dan weer het landschap in de herfst. Het gebied van het oefenterrein telt meer dan 78 inheemse vogelsoorten. Het zijn vooral de op de grond broedende bruinkeeltjes, de leeuweriken en de piepers, en ook de zwarte ooievaar die hier ideale leefomstandigheden vinden. Heel bijzonder in de fauna zijn de 30 soorten dag- en nachtvlinders waaronder de blauw iriserende vuurvlinder en ringoogparelmoervlinder, die hier inheems zijn geworden als typische bewoners van vochtige, koude habitats.

Net omwille van het militair gebruik en de regelmatig uitgevoerde bosbranden heeft het militaire oefenterrein Elsenborn de weiden met bergvenkel en heidevelden kunnen behouden, net zoals ze 200 jaar geleden bijna elke dorp in de Hoge Eifel omringden. Deze cultuurlandschappen ontstonden in de Middeleeuwen door het kappen van beuken- en eikenbossen en de daaropvolgende brandcultuur. De brandcultuur verwijst naar een vorm van akkerbouw waarbij de graslaag werd afgepeld, verbrand en de as als meststof werd gebruikt. Grazende schapen verhinderden de groei van bomen en struiken en hielden zo de gebieden open. Om dit unieke cultuurlandschap op het militaire oefenterrein te behouden of te renoveren, worden verschillende maatregelen genomen. De belangrijkste en meest doeltreffende methode is het gecontroleerd afbranden van bepaalde gebieden. In het gebied van het militaire oefenterrein Elsenborn worden elke voorjaar voor het broedseizoen grote gebieden afgebrand door het leger en het bosbeheer. Hierdoor verjongt de heide, het voorkomt de verspreiding van pioniersplanten zoals brem en berk, en maakt de groei mogelijk van plantensoorten waarvan het zaad op kale grond moet vallen om te ontkiemen. Op aangetaste heidegebieden met een humuslaag van enkele centimeters, wordt de techniek van het ploegen gebruikt. Hierbij wordt de humusrijke graszode met een graafmachine verwijderd, zodat de zaden van de in de bodem aanwezige heideplanten ook nog na 50 jaar kunnen ontkiemen. Al deze maatregelen gebeuren in plaats van de vroegere extensieve teelt en dragen tegenwoordig bij tot het behoud van het open heidelandschap.

Aan de rand van het militaire oefenterrein, waar het vuur niet komt bij het gecontroleerd afbranden om het heidelandschap te behouden, zijn enkele overblijfselen van oude bossen met eiken- en rode beukenbomen bewaard gebleven. De Hohe Mark bijvoorbeeld is een beukenbos met opvallende boomvormen gekenmerkt door volgroeide stompscheuten. Door het bos te beheren als hakhoutbos, waarbij bomen regelmatig op stok worden gezet, ontstaan deze zeer typische boomvormen. Het gebied is geklasseerd als beschermd landschapsgebied.

De Schwalmbach Vallei is een natuurgebied van 209 hectare in het Belgisch-Duitse grensgebied. De bron van de Schwalm ligt niet ver van de N658 tussen Rocherath en Wahlerscheid (D). De beek doorkruist het militaire gebied en wordt gevoed door verschillende zijrivieren. Na slechts ongeveer 5 kilometer steekt de beek de grens over naar Duitsland, waar hij nu Perlenbach heet omwille van de aanwezigheid van de rivierparelmossel. De voedselarme weiden van het beekdal werden eeuwenlang gebruikt voor de hooiproductie totdat de landbouw de afgelegen velden als oneconomisch achterliet. Nadien werden de weilanden beplant met snelgroeiende sparren en verloren ze hun oorspronkelijk karakter. Pas toen plaatselijke historici en natuurbeschermers van het Duitse-Belgische natuurpark Hoge Venen-Eifel actie namen, keerde het tij en werden de oude beekweiden, in het voorjaar bedekt met een geel tapijt van narcissenbloesems, hersteld. Het dal van Schwalmbach biedt natuurliefhebbers en wandelaars echter het hele jaar door een prachtig decor. Een bijzondere attractie is de Bieley, een indrukwekkende rots hoog boven de vallei. Daar opent zich een adembenemend uitzicht op het dal met de wild meanderende Schwalmbach. Aangezien de rots in een veiligheidszone van het militaire oefenterrein Elsenborn ligt, wordt de toegang tot de Bieley regelmatig afgesloten wegens schietoefeningen. Voordat men het gebied betreedt, moet men nagaan of er schietoefeningen plaatsvinden. De Bieley is het gemakkelijkst, maar niet uitsluitend, toegankelijk vanaf de Duitse kant. Informatie over sluitingen:  https://butgenbach.be/schiessuebungen-lager-elsenborn/

Genezen met kruiden, ‘Gezondheid in harmonie met de natuur’ is het motto van Ortis, de fabrikant van natuurlijk geneesmiddelen. In Herba Sana, de eigen medicinale kruidentuin van het bedrijf, wordt de filosofie van het familiebedrijf geïllustreerd. Op het terrein van twee hectaren gedijen 120 verschillende geneeskrachtige kruiden. 450 informatieborden leiden bezoekers door de Herba Sana tuin en geven uitleg over de vele toepassingen van de planten. Een van de bedden is gewijd aan de gezondheid van de spijsvertering, een ander bevat 25 geneeskrachtige planten die het mogelijk maken om een kleine apotheek van Moeder Natuur samen te stellen. Aan de overzijde van de zorgvuldig samengestelde bedden strekt zich het natuurlijke landschap van de Hoge Venen uit, waar nog eens 80 wilde planten wachten om ontdekt te worden. Rondleidingen voor groepen of programmavoorstellen met Ortis zijn beschikbaar op aanvraag. info@herba-sana.be www.herba-sana.be

De ‘Trushbaum’ ligt ter hoogte van Griesdeck aan de Lagerstraße van Elsenborn. Op de plaats van de huidige boom stond al een oude koperbeuk die volgens de overlevering ongeveer 200 jaar oud was. Gedurende lange tijd stond de boom wellicht alleen in het landschap en was een opvallend herkenningspunt in het venenlandschap voor werkvolk, wandelaars en smokkelaars. Zijn uiterlijk deed denken aan een bos bloemen. In de volksmond wordt aangenomen dat de boom daarom de naam ‘Trusch’ kreeg. In het Elsenbornse dialect betekent ‘Trusch’ zoveel als struisvogel. De wetenschap daarentegen verklaart dat ‘Trusch’ de steenachtige grond betekent waarop de boom staat. ‘Trusch’ is de naam van een groot Elsenborns veld dat tot aan de Truschboom reikt. In Oud-Duits betekent ‘Drusch’ ruwe, steenachtige grond. Reeds rond 1830 werd de Truschboom beschreven als ‘van binnen geheel uitgehold’. Talrijke pogingen om de boom te redden, kwamen abrupt tot een einde door een hevige winterstorm in januari 1984. Opdat het Elsenbornse herkenningspunt kon blijven bestaan, werd er in november 1984 op dezelfde plek een nieuwe koperbeuk geplant. Rond de Truschboom werden negen van de oude grensstenen (1791) van de voormalige Jülich-Luxemburgse grens, die oorspronkelijk op het huidige militaire oefenterrein stonden, geplaatst om het behoud ervan te waarborgen.

In de bossen en de valleien rond het huidige militaire oefenterrein werd vroeger natuurlijk ook gejaagd. Tijdens een van deze jachtpartijen achtervolgden drie jagers eens een haas, maar deze wist telkens weer aan hen te ontsnappen. Terwijl twee van de jagers snel opgaven, achtervolgde de derde de haas hardnekkig en verdween in het drassige struikgewas, om nooit meer gezien te worden. Volgens de legende bleef hij echter als geest door de vennen zwerven en verscheen hij van tijd tot tijd weer in het gebied van de Lützevenn. De ontmoetingen met hem waren soms vredig en soms beangstigend. Het Lützevenn mannetje, zoals hij werd genoemd, voegde zich eens bij de houthakkers bij het vuur, warmde zich, sprak een paar woorden en verdween weer. Andere mensen, vooral diegene die hem bespotten, werden door het Lützevenn mannetje slecht behandeld. Hij greep ze bij de nek en tilde ze in de lucht. Menigeen zou grijze haren hebben gekregen van zo’n ontmoeting. Vroeger vertelden de mensen in de dorpen vele verhalen over de kleine spookman. En ze geloofden vast dat de Lützevenn mannetjes echt bestonden.